ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗΣ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ
(31.8.2000)
ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΚΑΣΤΑΝΙΔΗΣ: Κυρίες και κύριοι συνάδελφοι, αναλάβαμε να διεκπεραιώσουμε μεγάλο εγχείρημα. Το εάν θα πετύχουμε και θα είμαστε αποτελεσματικοί, θα αποδειχθεί στο τέλος των εργασιών της Αναθεωρητικής Βουλής και ιδιαίτερα, υπό την προϋπόθεση ότι θα επιδείξουμε σημαντική τόλμη. Αυτή η τελευταία μου φράση με εισάγει στην πρώτη γενική μου σκέψη για την αναθεώρηση του Συντάγματος.
Από το 1995 μέχρι σήμερα διέτρεξε τη συνταγματική και πολιτική φιλολογία μια αντιπαράθεση για το είδος και τον χαρακτήρα της επιχειρούμενης αναθεώρησης. Οι μεν ισχυρίζονται ότι χάνεται μια ιστορική ευκαιρία, στα όρια του ριζοσπαστικού, όπως λένε, συνταγματισμού, να επιχειρήσουμε μια ριζοσπαστική αναθεώρηση, οι δε ισχυρίζονται ότι το ωφελιμότερο για τη χώρα είναι η συναινετική λογική της αναθεώρησης.
Είναι αλήθεια ότι, όταν το 1995 ο αείμνηστος Ανδρέας Παπανδρέου μαζί με την κυβερνητική πλειοψηφία ανέλαβε την πρωτοβουλία να προτείνει την αναθεώρηση του Συντάγματος, μίλησε στο πρωτοχρονιάτικο διάγγελμά του για μια γενναία θεσμική τομή. Αργότερα η κυβερνητική πλειοψηφία χαρακτήρισε τη διαδικασία της αναθεώρησης ως συναινετική.
Με αφορμή αυτή τη μετεξέλιξη στη σκέψη της κυβερνητικής πλειοψηφίας αναπτύχθηκε η σχετική σύγκρουση στο πεδίο της συνταγματικής επιστήμης και της πολιτικής φιλολογίας περί ριζοσπαστικής αναθεώρησης ή συναινετικής αναθεώρησης. Πιστεύω ότι αυτό το δίλημμα είναι λανθασμένο. Μία ριζοσπαστική αναθεώρηση, σύμφωνα με αυτούς που είναι υπέρ της συναινετικής αναθεώρησης, είναι συνήθως συγκρουσιακή αναθεώρηση. Ισχυρίζονται λοιπόν ότι οι συγκρούσεις αποδυναμώνουν το επιδιωκτέο αποτέλεσμα. Το αληθές είναι ότι, πράγματι, η δυναμική μιας ριζοσπαστικής μεταρρύθμισης μπορεί να χαθεί μέσα από τη λογική των συγκρούσεων και συνεπώς να χαθεί και το πολυπόθητο αντικείμενο των θεσμικών τομών. Κατά τον ίδιο τρόπο η συναινετική μεταρρύθμιση του Συντάγματος δεν είναι μία άχρωμη και άγευστη, όπως ειπώθηκε, μεταρρύθμιση, αλλά εξαρτάται από την πολιτική τόλμη και την ισχύ της πολιτικής βούλησης των κομμάτων, που θα συμφωνήσουν σε τολμηρές λύσεις, ώστε τη συναινετική τελικά αναθεώρηση να την κάνουν και μια τολμηρή συμφωνία για την αναθεώρηση του Συντάγματος.
΄Αρα λοιπόν πρέπει να υπερβούμε αυτή τη διάκριση, τη διάστιξη μεταξύ ριζοσπαστικής και συναινετικής αναθεώρησης και να σκεφθούμε ότι ως διαδικασία η συναίνεση μπορεί να αποβεί εξαιρετικά ωφέλιμη για τον τόπο, υπό την αυστηρή, όμως, προϋπόθεση ότι θα τολμήσουν τα πολιτικά κόμματα να συμφωνήσουν σε ριζικές τομές.
Είναι αλήθεια, κυρίες και κύριοι συνάδελφοι, ότι θα μπορούσαν να είναι περισσότερες οι υπό αναθεώρηση διατάξεις για κρίσιμα σύγχρονα προβλήματα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Θα μπορούσα να αναφέρω ορισμένα παραδείγματα.
Ζούμε στην εποχή της έντονης διεθνούς οικονομικής διασύνδεσης. Αμφισβητείται η δυνατότητα του έθνους – κράτους να παράγει πια ζωτικές, σημαντικές πολιτικές αποφάσεις για το λαό που ζει στα όρια του συγκεκριμένου κράτους. Είναι πολλοί αυτοί που ισχυρίζονται ότι στο πλαίσιο μιας «πολιτικής παγκοσμιοποίησης» θα πρέπει να μεταφέρονται συνεχώς αρμοδιότητες από το έθνος – κράτος προς τους υπερεθνικούς οργανισμούς, αμφισβητώντας έτσι τη λειτουργία του εθνικού κράτους.
Υπάρχουν αρκετές ασάφειες στη διατύπωση τόσο του άρθρου 27 όσο και του άρθρου 28 του Συντάγματος. Η απόπειρα η οποία γίνεται είναι να δοθούν ορισμένες ερμηνευτικές κατευθύνσεις για το άρθρο 28, ενώ ελλείπει από τις αναθεωρητέες διατάξεις το άρθρο 27.
Υπάρχει ένα κολοσσιαίο πολιτικό θέμα. Υπό ποιες προϋποθέσεις μπορεί να μεταφερθεί εθνική αρμοδιότητα σε υπερεθνικούς οργανισμούς ; Ορθά απαντούν ορισμένοι ότι όσο ευρύτερη δημοκρατική νομιμοποίηση έχει η μεταφορά αρμοδιότητας, ευρύτερη δηλαδή δημοκρατική πλειοψηφία την στηρίζει, τόσο ασφαλέστερες εγγυήσεις δίδονται για το εθνικό κράτος. Είναι προφανές ότι θα ήταν παντελώς αδιαφανές, αν μειοψηφικά συγκροτημένα όργανα της πολιτείας μας αποφάσιζαν να μεταφέρουν αρμοδιότητες σε υπερεθνικούς οργανισμούς, όπως παραδείγματος χάριν στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Ορθά λοιπόν τίθεται το θέμα, υπάρχουν ευρείες δημοκρατικές πλειοψηφίες, προβλεπόμενες μάλιστα με συνταγματική πρόνοια, που να νομιμοποιούν τη μεταφορά μιας αρμοδιότητας από το εθνικό κράτος σε υπερεθνικούς οργανισμούς ;
Δεύτερον, εκεί όπου μεταφέρονται εθνικές κρατικές αρμοδιότητες τις διαχειρίζονται όργανα των υπερεθνικών οργανισμών που να έχουν εξίσου ευρεία δημοκρατική βάση και νομιμοποίηση; Με άλλα λόγια, ικανοποιείται αυτό που η συνταγματική επιστήμη αποκαλεί ισοδύναμο της μεταφοράς ; Αυτά είναι θέματα που δεν έχουμε συζητήσει και δυστυχώς δεν θα τα συζητήσουμε εν όλω.
’λλο θέμα το οποίο ελλείπει από τη συνταγματική αναθεώρηση και το οποίο έθιξε προηγουμένως ο πρώην Πρωθυπουργός ο κ. Μητσοτάκης. Δεν θίγουμε το πρωθυπουργικοκεντρικό σύστημα εξουσίας όπως έχει διαμορφωθεί. Είναι υπέρμετρα συγκεντρωμένες οι εξουσίες της Προεδρευόμενης Κοινοβουλευτικής μας Δημοκρατίας γύρω από ένα πρόσωπο. Αυτό δεν οφείλεται μόνο στην Αναθεώρηση του 1985.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΡΒΙΤΣΙΩΤΗΣ: Κυρίως.
ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΚΑΣΤΑΝΙΔΗΣ: Κυρίως, πάντως οφείλεται και στις αρχικές διατυπώσεις του Συντάγματος του 1975, αλλά και στην συνταγματική ιστορία του τόπου μας.
Υπάρχει λοιπόν μια ιδιαίτερη συγκέντρωση εξουσιών στο πρόσωπο του εκάστοτε Πρωθυπουργού. Το θέμα εκφεύγει του πεδίου της αναθεώρησης και χάνουμε έτσι μια σημαντική ευκαιρία. Θα σας δώσω ένα παράδειγμα για το πόσο σημαντικό είναι, κυρίες και κύριοι συνάδελφοι, να επιμερίζονται κατά τον πιο δημοκρατικό δυνατό τρόπο οι εξουσίες του πολιτικού μας συστήματος.
Θα ενθυμείστε ότι επί δύο χρόνια είχαμε συνεχείς συγκρούσεις στα εκπαιδευτικά μας πράγματα. Επί δύο έτη η Παιδεία μας περιπλανιόταν στους δρόμους. Όσοι δε μετέχουν και κοινωνούν των καρπών της, γονείς, καθηγητές και μαθητές συνεκρούοντο γι’ αυτό που απεκλήθη Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση. Παρά τις φρόνιμες φωνές που ακούστηκαν και από το χώρο της κυβερνητικής πλειοψηφίας, ότι η Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση ουσιαστικά συνιστούσε εκπαιδευτική απορρύθμιση, ώστοσο κατεγράφη μια μονήρης επιμονή της Κυβέρνησης, φοβούμαι και του ίδιου του Προέδρου της Κυβέρνησης, ότι η επιχειρούμενη θεσμική τομή συνιστά επανάσταση. Τώρα που άλλαξε ο Υπουργός Παιδείας, αρχίζει και εκθεμελιώνεται βήμα προς βήμα η αποκληθείσα ούτως πως «Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση». Πότε πίστευε στο σωστό η συγκεκριμένη κυβερνητική ομάδα, τότε ή τώρα ; Και ποιος μηχανισμός προβλέπεται από το Σύνταγμα και τους νόμους μας, πλην βεβαίως του λαϊκού παράγοντα, ώστε να ζητήσει εξήγηση γιαυτήν την πελώρια αντίφαση; Γιατί, όποιος έχει εννοήσει τι πράττει ο νέος Υπουργός Παιδείας, συμπεραίνει ότι απορρυθμίζει πλήρως το εγχείρημα του προκατόχου του. Ποιος μηχανισμός θα μπορούσε να εξισορροπήσει συγκεντρωθείσα απεριόριστη εξουσία, ώστε να αποφεύγονται παρόμοια αδιέξοδα;
Βεβαίως, αυτό δεν σημαίνει ότι ο αριθμός των διατάξεων που αναθεωρούνται δεν είναι μεγάλος και συνεπώς έχουμε πεδίον δόξης λαμπρόν για να κάνουμε, αναλόγως με την τόλμη που θα επιδείξουμε, μια γενναία και ριζοσπαστική συνταγματική αναθεώρηση.
Ακούω πολύ ευχάριστα ορισμένες προτάσεις να επανέρχονται. ’κουσα χθες και τον Υπουργό Δικαιοσύνης να λέει ορισμένα ενδιαφέροντα πράγματα. Πράγματι το θέμα των σχέσεων πολιτικής εξουσίας και ιδιωτικής οικονομίας, κυρίες και κύριοι συνάδελφοι, έχει εξαιρετική σημασία πλέον στην αυγή του εικοστού πρώτου αιώνα. Βεβαίως, έχω την αίσθηση ότι χθες ο Υπουργός Δικαιοσύνης έκανε ένα μικρό λάθος. Είπε, ότι θα ήταν καλύτερη η συνταγματική αναθεώρηση αν περιελάμβανε θέματα όπως οι σχέσεις ιδιωτικής οικονομίας και πολιτικής εξουσίας ή οι σχέσεις Εκκλησίας και Κράτους.
Αυτό είναι ευχάριστο να το διαπιστώνει τώρα, αλλά δημιουργεί ευλόγως ορισμένα ερωτήματα. Η σχέση πολιτικής εξουσίας και οικονομικών συμφερόντων είναι κρίσιμο μέγεθος για τη λειτουργία της Δημοκρατίας. Αλλά είναι απορίας άξιον γιατί ορισμένα κυβερνητικά στελέχη το ανακαλύπτουν εσχάτως.
Το 1997, όταν ο τότε Υπουργός Μεταφορών επρότεινε τη σύσταση ανεξάρτητης διοικητικής αρχής για τον έλεγχο των συμβάσεων προμηθειών και έργων, συνάντησε την απόλυτη άρνηση της Κυβερνήσεως να δεχθεί ένα σημαντικό μέτρο διαφάνειας, άρνηση η οποία οδήγησε στα όρια εσωτερικής ρήξεως, με την παραίτηση τότε του Υπουργού Μεταφορών. Η απόρριψη του σχεδίου υπέρ της διαφάνειας των συμβάσεων προμηθειών και έργων έγινε με τον ισχυρισμό ότι το θεσμικό πλαίσιο τότε, το 1997, ήταν επαρκές. Αναρωτιέμαι τι ακριβώς έχει επισυμβεί από το 1997 μέχρι σήμερα, ώστε τώρα οι ίδιοι Υπουργοί να θεωρούν ότι δεν είναι επαρκές το θεσμικό πλαίσιο και να προτείνουν τη συνταγματική αναθεώρηση υπέρ της διαφάνειας. Θεωρώ, ότι έστω και με καθυστέρηση τριών ετών, είναι θετικό ότι, οι λησμονήσαντες τότε, τώρα ανακαλύπτουν γη Χαναάν και προτείνουν τη διασφάλιση της διαφάνειας.
Πολλά πράγματα, κυρίες και κύριοι συνάδελφοι, εξαρτώνται από την πολιτική βούληση. Πράγματι, το άρθρο 3 που ρυθμίζει τις σχέσεις Εκκλησίας – Πολιτείας, δεν συγκαταλέγεται μεταξύ των αναθεωρητέων διατάξεων. Αλλά, πολλά στις σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας μπορούν να ρυθμιστούν χωρίς την αναγκαία συνταγματική αναθεώρηση. Αρκεί, όντως, αυτή να είναι η πολιτική βούληση. Και υπό την προϋπόθεση να αποκαθαρεί από εσωτερικές αντιφάσεις. Διότι είναι π.χ. εσωτερική αντίφαση να θεωρεί κανείς ότι οι σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας εξαντλούνται στο συμβολικό πεδίο των ταυτοτήτων, ενώ ένας ολόκληρος πολιτικός, οικονομικός και κοινωνικός κόσμος αγνοεί ποια είναι η ταυτότητα του σύγχρονου ελληνισμού.
Παρατηρεί εύστοχα ένας έγκυρος δημοσιογράφος, σχετικά με το θέμα των πυρκαγιών, ότι, ενώ ορισμένοι επιχειρούν δήθεν την ελλογοποίηση στις σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας, παρατηρείται μια μεταφυσική του εκσυγχρονισμού στις πυρκαγιές, καθώς ορισμένοι κυβερνητικοί παράγοντες αναζητούν τα πάντα ως αιτία στο Θεό, στην τύχη και στις ειδικές περιστάσεις, αλλά ποτέ στον εαυτό τους.
Κλείνω με μια τελική φράση που είναι και η αρχή της τοποθέτησής μου. Το εάν θα γίνει μια ριζοσπαστική τομή στη συνταγματική μας τάξη, εξαρτάται από την πολιτική γενναιότητα των κομμάτων που καλούνται να συμφωνήσουν. Και τα κόμματα δεν αποτελούνται από κανόνες πειθαρχίας μόνον, αποτελούνται και από τις συνειδήσεις των ατόμων.